Αφορμή στάθηκαν, όπως λέει, οι ρίζες της οικογένειας του και
η ανάγκη να μάθει την κατάληξη του χαμένου αδερφού του
παππού του, ο
οποίος μαζί με την οικογένεια του απελάθηκαν στο Άουσβιτς.
Ο καθηγητής επέστρεψε στον τόπο των προγόνων του του την προηγούμενη βδομάδα, προκειμένου να συμμετάσχει ως κεντρικό ομιλητής, στο συνέδριο “Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα: Η Γενοκτονία και οι συνέπειες της” στο Δημαρχείο και σε διάλεξη στο ΑΠΘ με θέμα “Προς Συμφιλίωση: Η Γέννηση του "Ελληνικού Ιουδαϊσμού στη Θεσσαλονίκη μεταξύ των Παγκοσμίων Πολέμων".
Μιλώντας στη Voria.gr, ο κ. Naar αναλύει την πορεία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης πριν τον πόλεμο, μετά τον Ολοκαύτωμα και έως την σύγχρονη εποχή.
Ο κ. Naar μιλάει για την σημερινή παρουσία των Εβραίων στην πόλη και τις πρωτοβουλίες του δημάρχου Θεσσαλονίκης, Γιάννη Μπουτάρη για την προώθηση του “κληρονομικού τουρισμού”, οποίος φέρνει χιλιάδες Ισραηλινούς στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα γενικότερα.
Ακόμη, μιλάει για την συγγραφή του βιβλίου του το οποίο αναφέρεται στην Εβραϊκή Θεσσαλονίκη και τη λεγόμενη "Δημιουργία της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων".
-Χιλιάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Αρκετοί από αυτούς που επιβίωσαν, επέστρεψαν στην γενέτειρά τους. Λαμβάνοντας υπόψη ότι στην πόλη είχαν συγκεντρωθεί και άλλες κοινότητες, όπως αυτή των Μικρασιατών, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, κάποτε η μεγαλύτερη της Ευρώπης, συρρικνώθηκε σε μειονότητα. Πώς θεωρείτε ότι ήταν η περίοδος προσαρμογής των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, μετά τη λήξη του Β' ΠΠ;
Πριν μιλήσουμε για τη μεταπολεμική περίοδο, θα ήθελα να επισημάνω ορισμένες στιγμές-κλειδιά της προσαρμογής των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα: το πέρασμα της διοίκηση της πόλης από τους Οθωμανούς στους Έλληνες το 1912-1913, η μεγάλη πυρκαγιά το 1917 η οποία κατέστρεψε το κέντρο της πόλης και άφησε 70 χιλιάδες κατοίκους άστεγους εκ των οποίων οι 50 χιλιάδες ήταν Εβραίοι, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες η άφιξη των οποίων άλλαξε τη δημογραφική σύνθεση της πόλης καθώς ξεπέρασαν αριθμητικά τους Εβραίους και η πρώτη αντι-εβραϊκή επίθεση στην πόλη το 1931, η οποία τελέστηκε από την ΕΕΕ (Εθνική Ένωση Ελλάδος).
Η ναζιστική κατοχή, εντελώς διαφορετική σε χαρακτήρα από οτιδήποτε άλλο ήρθε πριν από αυτή, εξαφάνισε ουσιαστικά την εβραϊκή ζωή της πόλης, μέσω της απέλασης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης κυρίως στα στρατόπεδα θανάτου του Άουσβιτς-Μπίρκεναου.
Η περίοδος από το 1912 έως το 1941 (πριν τη Γερμανική κατοχή του Β' ΠΠ) ήταν ήδη μια μεγάλη μετάβαση για τους Εβραίους της πόλης, η οποία συνέβαλε στην μετατροπή τους σε μειονότητα, καθώς το ελληνικό κράτος προσπάθησε να “εξελληνίσει” τη Θεσσαλονίκη.
Οι Εβραίοι έγιναν μια αναγνωρισμένη θρησκευτική μειονότητα με επίσημη εβραική Κοινότητα το 1920, σύμφωνα με το ελληνικό κράτος, ενώ δημογραφικά έγιναν μειονότητα για πρώτη φορά με την άφιξη των Μικρασιατών το 1923.
Ένα γεγονός που επιβεβαίωνε τη νέα κατάσταση των Εβραίων ως μειονότητα σημειώθηκε το 1924, όταν το ελληνικό κράτος πέρασε τον νόμο που έκανε την Κυριακή επίσημη ημέρα ξεκούρασης, κάτι το οποίο ανέτρεψε μια μακρά παράδοση των κατοίκων της πόλης να ξεκουράζονται το Σάββατο, εξαιτίας του εβραϊκού Σαββάτου (Σαμπάθ). Αυτό ήταν ένα σημάδι ότι η επικράτηση και η ευημερία των Εβραίων στην πόλη άλλαζε.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ανταποκρινόμενοι σε νέες προκλήσεις, πολλοί Εβραίοι έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στο εξωτερικό, όπως τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Παλαιστίνη. Αλλά αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι ότι πολλοί διατήρησαν δεσμούς με τη μητρική τους κοινότητα μέσω φιλανθρωπικών ιδρυμάτων όπως η Salonican Brotherhood of America, στη Νέα Υόρκη, ο Φιλικός Σύνδεσμος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, στο Παρίσι και ο Οργανισμός των Θεσσαλονικέων Μεταναστών στο Τελ Αβίβ.
Ο εβραϊκός πληθυσμός στη Θεσσαλονίκη μειώθηκε πριν τον Β' ΠΠ, ωστόσο ίδρυσε σημαντικά φυλάκια στο εξωτερικό.
-Πιστεύετε ότι, παρά τη μείωση του εβραϊκού πληθυσμού στη Θεσσαλονίκης μετά τον Β' ΠΠ, η εβραϊκή παρουσία είναι έντονη σήμερα στην πόλη; Ποιο πιστεύετε ότι ήταν το στίγμα που άφησαν οι Εβραίοι στην πόλη, μετά το τέλος του πολέμου;
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τις δημογραφικές αλλαγές του εβραϊκού πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη. Στην αρχή του 20ου αιώνα, υπήρχαν περίπου 80-90 χιλιάδες Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη, σχεδόν το μισό δηλαδή από τον συνολικό πληθυσμό της πόλης, που ήταν 170 χιλιάδες. Λόγω των προκλήσεων και των αλλαγών που ανέφερα προηγουμένως, αρκετοί Εβραίοι μετανάστευσαν μακριά από τη Θεσσαλονίκη πριν τον Β' ΠΠ, με αποτέλεσμα στην παραμονή του πολέμου, να υπάρχουν περίπου 50 χιλιάδες Εβραίοι στην πόλη, από τους οποίους οι 48 χιλιάδες απελάθηκαν από τους Ναζί.
Μετά τον πόλεμο, το 1945, ήταν λιγότεροι από 2.000 που επιβίωσαν και επέστρεψαν. Είχαν μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδο αναπροσαρμογής, καθώς οι οικογένειες των περισσοτέρων δολοφονήθηκαν, οι Έλληνες Χριστιανοί γείτονές τους πήραν τα σπίτια και τα μαγαζιά τους και τα ιδρύματα τους μαζί με 3.000 συναγωγές καταστράφηκαν – από τους Ναζί, τις τοπικές Αρχές και τους γείτονες τους.
Το Εβραϊκό Κοιμητήριο καταστράφηκε επίσης και πάνω του χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι μαρμάρινες ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή έργων σε ολόκληρη την πόλη – για να χτιστούν διαβάσεις πεζών, δρόμοι και να επισκευαστεί η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.
Έτσι, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μετά τον πόλεμο είχαν σχετικά μικρό αντίκτυπο στην πόλη επειδή οι αριθμοί τους ήταν μικροί, καθώς προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν τη ζωή τους.
Οι λίγοι επιζώντες ήρθαν αντιμέτωποι με προκλήσεις τόσο από την τοπική αυτοδιοίκηση όσο κι από την κυβέρνηση, στην προσπάθεια τους να επανακτήσουν τις δικές τους περιουσίες καθώς και αυτές της Εβραϊκής Κοινότητας, αλλά στη συνέχεια κατάφεραν να αποκτήσουν μερικές από αυτές πίσω.
Ενώ πολλοί Εβραίοι είχαν συμμετάσχει στη γενική πολιτική και πολιτιστική ζωή της Θεσσαλονίκης πριν από τον πόλεμο – όταν η εβραϊκή κουλτούρα ήταν έντονη στην πόλη -μετά τον πόλεμο, οι Εβραίοι κράτησαν ένα χαμηλό προφίλ, στην προσπάθεια τους να αποκαταστήσουν την αίσθηση της ομαλότητας ξανά.
Σήμερα υπάρχουν μόνο γύρω στους 1.000 Εβραίους στη Θεσσαλονίκη, η οποία έχει ένα εκατομμύριο κατοίκους. Πριν 100 χρόνια, οι Εβραίοι εκπροσωπούσαν το 50% του πληθυσμού της πόλης. Σήμερα εκπροσωπούν το 1/1000 του πληθυσμού της πόλης.
-Η εβραϊκή δραστηριότητα φαίνεται ότι γίνεται εντονότερη στις μέρες μας. Πιστεύετε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, υπάρχει κάποια “εβραϊκή Αναγέννηση” στη Θεσσαλονίκη; Για να γίνω πιο ξεκάθαρη, πιστεύετε ότι αναφορικά με το εμπόριο, τις επιχειρήσεις και γενικότερα την εβραϊκή κουλτούρα, το εβραϊκό στοιχείο της πόλης γίνεται εντονότερο;
Σε σύγκριση με την εβραϊκή ζωή πριν τον Β' ΠΠ, η εβραϊκή δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα, γενικότερα, είναι μια σκιά πλέον από αυτό που ήταν. Τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλονίκη, χάρη στις πρωτοβουλίες του δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, της Εβραϊκής Κοινότητας, των ακαδημαϊκών, του αμερικάνικου και του γερμανικού προξενείου και άλλων, φαίνεται να υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για το εβραϊκό παρελθόν της πόλης. Αλλά δεν πιστεύω ότι υπάρχει κάποια “εβραική Αναγέννηση” στην Θεσσαλονίκη.
Αυτό που έχει γίνει είναι ότι, 70 χρόνια μετά τον πόλεμο, επιτέλους οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι διανοούμενοι αρχίζουν να μιλούν περισσότερο ανοιχτά για το εβραϊκό παρελθόν και προσπαθούν να συμφιλιωθούν με αυτό που αναδύθηκε από την κατοχή και μετά. Η σιωπή και η απουσία μιας ανοιχτής και ειλικρινής συζήτησης σχετικά με την εβραική παρουσία στην Θεσσαλονίκη αλλάζει άσχετα με – ή ίσως και εξαιτίας – της οικονομικής κρίσης, η οποία ανάγκασε τους κατοίκους αλλά και τους ηγέτες να επανεξετάσουν το δικό τους παρελθόν, καθώς χαράζουν μια νέα πορεία προς το μέλλον.
Σχετικά με τους Εβραίους στην πόλη, οι αριθμοί τους δεν αυξάνονται. Οι απόγονοι των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν έρχονται πίσω στην πόλη τους. Αλλά υπάρχει αυξημένος “κληρονομικός τουρισμός”, τον οποίο έχει προωθήσει ο δήμαρχος και ο οποίος φέρνει χιλιάδες Ισραηλινούς στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα γενικότερα, κάποιοι από τους οποίους έχουν τις ρίζες τους εδώ.
Πάντως, δεν πιστεύω ότι θα ακούσουμε ισπανοεβραϊκά στους δρόμους της Θεσσαλονίκης στο άμεσο μέλλον.
-Σχετικά με τη διάλεξη της περασμένης Δευτέρας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, πώς πιστεύετε ότι γεννήθηκε ο Ελληνικός Ιουδαϊσμός ανάμεσα στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους;
Οι Εβραίοι διανοούμενοι και ηγέτες στη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι προσπάθησαν να προσαρμοστούν στη νέα τους πραγματικότητα, ζώντας στην Ελλάδα μετά τον Α' ΠΠ, είναι αυτοί που προώθησαν την ιδέα του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού”. Ήθελαν να βρουν ένα μέρος για αυτούς ως Εβραίοι και ως 'Ελληνες στη Θεσσαλονίκη και στην Ελλάδα. Υποστήριζαν ότι μπορείς να είσαι και Εβραίους στο θρήσκευμα και την κουλτούρα και Έλληνας στην κουλτούρα και την υπηκοότητα. 'Ήθελαν η ελληνική εθνική ταυτότητα να είναι ευρεία αρκετά, ώστε να περιλαμβάνει και τους Εβραίους μέσα, και έβλεπαν την εβραϊκή ταυτότητα ως αρκετά ευέλικτη ώστε να προσαρμοστεί στο νέο πλαίσιο της Ελλάδας.
Οι υποστηρικτές του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού” προωθούσαν την απόκτηση της ελληνικής γλώσσας ανάμεσα στην εβραϊκή νεολαία και έβλεπαν τα ιδανικά του Ελληνισμού και του Ιουδαϊσμού ως συμπληρωματικά. Δεν μιλούσαν για “Εβραίους” και “Έλληνες”, αλλά για “Εβραίους” και “Χριστιανούς” σαν δύο είδη Ελλήνων πολιτών.
Αυτού του είδους το πλαίσιο επέτρεψε τη δημιουργία έδρας Εβραϊκών Σπουδών στο ΑΠΘ στα τέλη του 1920. Αλλά η έννοια του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού” παρέμεινε ένα πείραμα σε εξέλιξη όταν άρχισε ο Β' ΠΠ ο οποίος φυσικά διατάραξε την ανάπτυξη του.
-Τι σας έκανε να συγγράψετε το βιβλίο σας “Εβραική Θεσσαλονίκη και η Δημιουργία της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων, 1890-1943”;
Αυτό που με έκανε να γράψω το βιβλίο ήταν η ίδια η ιστορία της οικογένειας μου. Ο παππούς μου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1917 και ήρθε στις ΗΠΑ το 1920 με την οικογένεια του. Μεγαλώνοντας στις ΗΠΑ, ένιωθα γοητευμένος από τον κόσμο που ήρθε η οικογένεια μου – έναν κόσμο στη βόρεια Ελλάδα όπου οι Εβραίοι κάποτε αποτελούσαν τη μεγαλύτερη κοινότητα στην πόλη και μιλούσαν ένα είδος ισπανικής γλώσσας που έγραφαν σε εβραϊκή γραφή. Ήθελα να μάθω περισσότερα για αυτόν τον κόσμο. Επίσης ήθελα να μάθω τι έγινε στον μεγαλύτερο αδερφό του παππού μου, ο οποίος έμεινε στη Θεσσαλονίκη και μαζί με την γυναίκα και τα δύο παιδιά του, απελάθηκαν στο Άουσβιτς.
Ξεκίνησα για περισσότερα από δέκα χρόνια έρευνα σε αρχεία στην Ιουδαϊισπανική, ελληνική, εβραϊκή και γαλλική γλώσσα, τα οποία μου άνοιξαν ένα ευρύτερο παράθυρο στις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές μεταβολές που επηρέασαν τη Θεσσαλονίκη και τον εβραϊκό της πληθυσμό στη σύγχρονη εποχή.
Ήθελα να κατανοήσω καλύτερα πως το τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας της πόλης και η ενσωμάτωση της στην Ελλάδα επηρέασαν τους Εβραίους κατοίκους και την πόλη σαν σύνολο.
Τι σήμαινε η μετάβαση από μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία σε ένα ομογενοποιημένο έθνος-κράτος; Πώς προσαρμόστηκαν οι Εβραίοι στο μεταβαλλόμενο δυναμικό; Πώς σκέφτονταν τους εαυτούς τους σε σχέση με την γενέτειρα πόλη τους – συμπεριλαμβανομένων και αυτών που έφυγαν; Αυτοί που έμειναν, θα γίνονταν αποδεκτοί από τους γείτονες τους ως “Έλληνες”;
Ο καθηγητής επέστρεψε στον τόπο των προγόνων του του την προηγούμενη βδομάδα, προκειμένου να συμμετάσχει ως κεντρικό ομιλητής, στο συνέδριο “Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα: Η Γενοκτονία και οι συνέπειες της” στο Δημαρχείο και σε διάλεξη στο ΑΠΘ με θέμα “Προς Συμφιλίωση: Η Γέννηση του "Ελληνικού Ιουδαϊσμού στη Θεσσαλονίκη μεταξύ των Παγκοσμίων Πολέμων".
Μιλώντας στη Voria.gr, ο κ. Naar αναλύει την πορεία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης πριν τον πόλεμο, μετά τον Ολοκαύτωμα και έως την σύγχρονη εποχή.
Ο κ. Naar μιλάει για την σημερινή παρουσία των Εβραίων στην πόλη και τις πρωτοβουλίες του δημάρχου Θεσσαλονίκης, Γιάννη Μπουτάρη για την προώθηση του “κληρονομικού τουρισμού”, οποίος φέρνει χιλιάδες Ισραηλινούς στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα γενικότερα.
Ακόμη, μιλάει για την συγγραφή του βιβλίου του το οποίο αναφέρεται στην Εβραϊκή Θεσσαλονίκη και τη λεγόμενη "Δημιουργία της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων".
-Χιλιάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Αρκετοί από αυτούς που επιβίωσαν, επέστρεψαν στην γενέτειρά τους. Λαμβάνοντας υπόψη ότι στην πόλη είχαν συγκεντρωθεί και άλλες κοινότητες, όπως αυτή των Μικρασιατών, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, κάποτε η μεγαλύτερη της Ευρώπης, συρρικνώθηκε σε μειονότητα. Πώς θεωρείτε ότι ήταν η περίοδος προσαρμογής των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, μετά τη λήξη του Β' ΠΠ;
Πριν μιλήσουμε για τη μεταπολεμική περίοδο, θα ήθελα να επισημάνω ορισμένες στιγμές-κλειδιά της προσαρμογής των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα: το πέρασμα της διοίκηση της πόλης από τους Οθωμανούς στους Έλληνες το 1912-1913, η μεγάλη πυρκαγιά το 1917 η οποία κατέστρεψε το κέντρο της πόλης και άφησε 70 χιλιάδες κατοίκους άστεγους εκ των οποίων οι 50 χιλιάδες ήταν Εβραίοι, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες η άφιξη των οποίων άλλαξε τη δημογραφική σύνθεση της πόλης καθώς ξεπέρασαν αριθμητικά τους Εβραίους και η πρώτη αντι-εβραϊκή επίθεση στην πόλη το 1931, η οποία τελέστηκε από την ΕΕΕ (Εθνική Ένωση Ελλάδος).
Η ναζιστική κατοχή, εντελώς διαφορετική σε χαρακτήρα από οτιδήποτε άλλο ήρθε πριν από αυτή, εξαφάνισε ουσιαστικά την εβραϊκή ζωή της πόλης, μέσω της απέλασης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης κυρίως στα στρατόπεδα θανάτου του Άουσβιτς-Μπίρκεναου.
Η περίοδος από το 1912 έως το 1941 (πριν τη Γερμανική κατοχή του Β' ΠΠ) ήταν ήδη μια μεγάλη μετάβαση για τους Εβραίους της πόλης, η οποία συνέβαλε στην μετατροπή τους σε μειονότητα, καθώς το ελληνικό κράτος προσπάθησε να “εξελληνίσει” τη Θεσσαλονίκη.
Οι Εβραίοι έγιναν μια αναγνωρισμένη θρησκευτική μειονότητα με επίσημη εβραική Κοινότητα το 1920, σύμφωνα με το ελληνικό κράτος, ενώ δημογραφικά έγιναν μειονότητα για πρώτη φορά με την άφιξη των Μικρασιατών το 1923.
Ένα γεγονός που επιβεβαίωνε τη νέα κατάσταση των Εβραίων ως μειονότητα σημειώθηκε το 1924, όταν το ελληνικό κράτος πέρασε τον νόμο που έκανε την Κυριακή επίσημη ημέρα ξεκούρασης, κάτι το οποίο ανέτρεψε μια μακρά παράδοση των κατοίκων της πόλης να ξεκουράζονται το Σάββατο, εξαιτίας του εβραϊκού Σαββάτου (Σαμπάθ). Αυτό ήταν ένα σημάδι ότι η επικράτηση και η ευημερία των Εβραίων στην πόλη άλλαζε.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ανταποκρινόμενοι σε νέες προκλήσεις, πολλοί Εβραίοι έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στο εξωτερικό, όπως τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Παλαιστίνη. Αλλά αυτό που είναι ενδιαφέρον είναι ότι πολλοί διατήρησαν δεσμούς με τη μητρική τους κοινότητα μέσω φιλανθρωπικών ιδρυμάτων όπως η Salonican Brotherhood of America, στη Νέα Υόρκη, ο Φιλικός Σύνδεσμος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, στο Παρίσι και ο Οργανισμός των Θεσσαλονικέων Μεταναστών στο Τελ Αβίβ.
Ο εβραϊκός πληθυσμός στη Θεσσαλονίκη μειώθηκε πριν τον Β' ΠΠ, ωστόσο ίδρυσε σημαντικά φυλάκια στο εξωτερικό.
-Πιστεύετε ότι, παρά τη μείωση του εβραϊκού πληθυσμού στη Θεσσαλονίκης μετά τον Β' ΠΠ, η εβραϊκή παρουσία είναι έντονη σήμερα στην πόλη; Ποιο πιστεύετε ότι ήταν το στίγμα που άφησαν οι Εβραίοι στην πόλη, μετά το τέλος του πολέμου;
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τις δημογραφικές αλλαγές του εβραϊκού πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη. Στην αρχή του 20ου αιώνα, υπήρχαν περίπου 80-90 χιλιάδες Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη, σχεδόν το μισό δηλαδή από τον συνολικό πληθυσμό της πόλης, που ήταν 170 χιλιάδες. Λόγω των προκλήσεων και των αλλαγών που ανέφερα προηγουμένως, αρκετοί Εβραίοι μετανάστευσαν μακριά από τη Θεσσαλονίκη πριν τον Β' ΠΠ, με αποτέλεσμα στην παραμονή του πολέμου, να υπάρχουν περίπου 50 χιλιάδες Εβραίοι στην πόλη, από τους οποίους οι 48 χιλιάδες απελάθηκαν από τους Ναζί.
Μετά τον πόλεμο, το 1945, ήταν λιγότεροι από 2.000 που επιβίωσαν και επέστρεψαν. Είχαν μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδο αναπροσαρμογής, καθώς οι οικογένειες των περισσοτέρων δολοφονήθηκαν, οι Έλληνες Χριστιανοί γείτονές τους πήραν τα σπίτια και τα μαγαζιά τους και τα ιδρύματα τους μαζί με 3.000 συναγωγές καταστράφηκαν – από τους Ναζί, τις τοπικές Αρχές και τους γείτονες τους.
Το Εβραϊκό Κοιμητήριο καταστράφηκε επίσης και πάνω του χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι μαρμάρινες ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή έργων σε ολόκληρη την πόλη – για να χτιστούν διαβάσεις πεζών, δρόμοι και να επισκευαστεί η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.
Έτσι, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μετά τον πόλεμο είχαν σχετικά μικρό αντίκτυπο στην πόλη επειδή οι αριθμοί τους ήταν μικροί, καθώς προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν τη ζωή τους.
Οι λίγοι επιζώντες ήρθαν αντιμέτωποι με προκλήσεις τόσο από την τοπική αυτοδιοίκηση όσο κι από την κυβέρνηση, στην προσπάθεια τους να επανακτήσουν τις δικές τους περιουσίες καθώς και αυτές της Εβραϊκής Κοινότητας, αλλά στη συνέχεια κατάφεραν να αποκτήσουν μερικές από αυτές πίσω.
Ενώ πολλοί Εβραίοι είχαν συμμετάσχει στη γενική πολιτική και πολιτιστική ζωή της Θεσσαλονίκης πριν από τον πόλεμο – όταν η εβραϊκή κουλτούρα ήταν έντονη στην πόλη -μετά τον πόλεμο, οι Εβραίοι κράτησαν ένα χαμηλό προφίλ, στην προσπάθεια τους να αποκαταστήσουν την αίσθηση της ομαλότητας ξανά.
Σήμερα υπάρχουν μόνο γύρω στους 1.000 Εβραίους στη Θεσσαλονίκη, η οποία έχει ένα εκατομμύριο κατοίκους. Πριν 100 χρόνια, οι Εβραίοι εκπροσωπούσαν το 50% του πληθυσμού της πόλης. Σήμερα εκπροσωπούν το 1/1000 του πληθυσμού της πόλης.
-Η εβραϊκή δραστηριότητα φαίνεται ότι γίνεται εντονότερη στις μέρες μας. Πιστεύετε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, υπάρχει κάποια “εβραϊκή Αναγέννηση” στη Θεσσαλονίκη; Για να γίνω πιο ξεκάθαρη, πιστεύετε ότι αναφορικά με το εμπόριο, τις επιχειρήσεις και γενικότερα την εβραϊκή κουλτούρα, το εβραϊκό στοιχείο της πόλης γίνεται εντονότερο;
Σε σύγκριση με την εβραϊκή ζωή πριν τον Β' ΠΠ, η εβραϊκή δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα, γενικότερα, είναι μια σκιά πλέον από αυτό που ήταν. Τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλονίκη, χάρη στις πρωτοβουλίες του δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, της Εβραϊκής Κοινότητας, των ακαδημαϊκών, του αμερικάνικου και του γερμανικού προξενείου και άλλων, φαίνεται να υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για το εβραϊκό παρελθόν της πόλης. Αλλά δεν πιστεύω ότι υπάρχει κάποια “εβραική Αναγέννηση” στην Θεσσαλονίκη.
Αυτό που έχει γίνει είναι ότι, 70 χρόνια μετά τον πόλεμο, επιτέλους οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι διανοούμενοι αρχίζουν να μιλούν περισσότερο ανοιχτά για το εβραϊκό παρελθόν και προσπαθούν να συμφιλιωθούν με αυτό που αναδύθηκε από την κατοχή και μετά. Η σιωπή και η απουσία μιας ανοιχτής και ειλικρινής συζήτησης σχετικά με την εβραική παρουσία στην Θεσσαλονίκη αλλάζει άσχετα με – ή ίσως και εξαιτίας – της οικονομικής κρίσης, η οποία ανάγκασε τους κατοίκους αλλά και τους ηγέτες να επανεξετάσουν το δικό τους παρελθόν, καθώς χαράζουν μια νέα πορεία προς το μέλλον.
Σχετικά με τους Εβραίους στην πόλη, οι αριθμοί τους δεν αυξάνονται. Οι απόγονοι των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν έρχονται πίσω στην πόλη τους. Αλλά υπάρχει αυξημένος “κληρονομικός τουρισμός”, τον οποίο έχει προωθήσει ο δήμαρχος και ο οποίος φέρνει χιλιάδες Ισραηλινούς στη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα γενικότερα, κάποιοι από τους οποίους έχουν τις ρίζες τους εδώ.
Πάντως, δεν πιστεύω ότι θα ακούσουμε ισπανοεβραϊκά στους δρόμους της Θεσσαλονίκης στο άμεσο μέλλον.
-Σχετικά με τη διάλεξη της περασμένης Δευτέρας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, πώς πιστεύετε ότι γεννήθηκε ο Ελληνικός Ιουδαϊσμός ανάμεσα στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους;
Οι Εβραίοι διανοούμενοι και ηγέτες στη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι προσπάθησαν να προσαρμοστούν στη νέα τους πραγματικότητα, ζώντας στην Ελλάδα μετά τον Α' ΠΠ, είναι αυτοί που προώθησαν την ιδέα του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού”. Ήθελαν να βρουν ένα μέρος για αυτούς ως Εβραίοι και ως 'Ελληνες στη Θεσσαλονίκη και στην Ελλάδα. Υποστήριζαν ότι μπορείς να είσαι και Εβραίους στο θρήσκευμα και την κουλτούρα και Έλληνας στην κουλτούρα και την υπηκοότητα. 'Ήθελαν η ελληνική εθνική ταυτότητα να είναι ευρεία αρκετά, ώστε να περιλαμβάνει και τους Εβραίους μέσα, και έβλεπαν την εβραϊκή ταυτότητα ως αρκετά ευέλικτη ώστε να προσαρμοστεί στο νέο πλαίσιο της Ελλάδας.
Οι υποστηρικτές του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού” προωθούσαν την απόκτηση της ελληνικής γλώσσας ανάμεσα στην εβραϊκή νεολαία και έβλεπαν τα ιδανικά του Ελληνισμού και του Ιουδαϊσμού ως συμπληρωματικά. Δεν μιλούσαν για “Εβραίους” και “Έλληνες”, αλλά για “Εβραίους” και “Χριστιανούς” σαν δύο είδη Ελλήνων πολιτών.
Αυτού του είδους το πλαίσιο επέτρεψε τη δημιουργία έδρας Εβραϊκών Σπουδών στο ΑΠΘ στα τέλη του 1920. Αλλά η έννοια του “Ελληνικού Ιουδαϊσμού” παρέμεινε ένα πείραμα σε εξέλιξη όταν άρχισε ο Β' ΠΠ ο οποίος φυσικά διατάραξε την ανάπτυξη του.
-Τι σας έκανε να συγγράψετε το βιβλίο σας “Εβραική Θεσσαλονίκη και η Δημιουργία της Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων, 1890-1943”;
Αυτό που με έκανε να γράψω το βιβλίο ήταν η ίδια η ιστορία της οικογένειας μου. Ο παππούς μου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1917 και ήρθε στις ΗΠΑ το 1920 με την οικογένεια του. Μεγαλώνοντας στις ΗΠΑ, ένιωθα γοητευμένος από τον κόσμο που ήρθε η οικογένεια μου – έναν κόσμο στη βόρεια Ελλάδα όπου οι Εβραίοι κάποτε αποτελούσαν τη μεγαλύτερη κοινότητα στην πόλη και μιλούσαν ένα είδος ισπανικής γλώσσας που έγραφαν σε εβραϊκή γραφή. Ήθελα να μάθω περισσότερα για αυτόν τον κόσμο. Επίσης ήθελα να μάθω τι έγινε στον μεγαλύτερο αδερφό του παππού μου, ο οποίος έμεινε στη Θεσσαλονίκη και μαζί με την γυναίκα και τα δύο παιδιά του, απελάθηκαν στο Άουσβιτς.
Ξεκίνησα για περισσότερα από δέκα χρόνια έρευνα σε αρχεία στην Ιουδαϊισπανική, ελληνική, εβραϊκή και γαλλική γλώσσα, τα οποία μου άνοιξαν ένα ευρύτερο παράθυρο στις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές μεταβολές που επηρέασαν τη Θεσσαλονίκη και τον εβραϊκό της πληθυσμό στη σύγχρονη εποχή.
Ήθελα να κατανοήσω καλύτερα πως το τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας της πόλης και η ενσωμάτωση της στην Ελλάδα επηρέασαν τους Εβραίους κατοίκους και την πόλη σαν σύνολο.
Τι σήμαινε η μετάβαση από μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία σε ένα ομογενοποιημένο έθνος-κράτος; Πώς προσαρμόστηκαν οι Εβραίοι στο μεταβαλλόμενο δυναμικό; Πώς σκέφτονταν τους εαυτούς τους σε σχέση με την γενέτειρα πόλη τους – συμπεριλαμβανομένων και αυτών που έφυγαν; Αυτοί που έμειναν, θα γίνονταν αποδεκτοί από τους γείτονες τους ως “Έλληνες”;
loading...
Δημοσίευση σχολίου
Δεν διμοσιεύονται σχόλια υβριστικού περιεχομένου. Την αποκλειστική ευθύνη για τα σχόλια την έχουν οι σχολιαστές.